TANIMLAR
MENKUL KIYMET: Kişilerin yatırım amacı ile edindikleri, ortaklık veya alacak hakkı sağlayan ve çıkarılması için Sermaye Piyasası Kurulundan izin alınan kıymetli evraklara menkul kıymet denir.
Borçlanma araçları veya menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ile söz konusu kıymetlere ilişkin depo sertifikalarıdır. (SPK m.3/o)
MENKUL KIYMETLEŞTİRME: En basit anlatımıyla varlıkların menkul kıymet haline getirilmesini ifade eder. Menkul kıymet haline getirme ile kastedilen, temsil ettiği alacak haklarının ihraç edilen menkul kıymetlere dayanak yapılmasıdır.
İPOTEKLİ SERMAYE PİYASASI ARACI: İpotek teminatlı menkul kıymetler, ipoteğe dayalı menkul kıymetler, ipotek finansmanı kuruluşları tarafından ihraç edilen pay dışındaki sermaye piyasası araçları ve konut finansmanından kaynaklanan alacaklara dayalı olarak veya bu alacakların teminatı altında ihraç edilen diğer sermaye piyasası araçlarıdır. (SPK m.3/i)
MENKUL KIYMETLEŞTİRME
- Geniş Anlamda; uluslararası bankacılıkta borçlanma aracı olarak banka kredilerinin yerini alan ciro edilebilir araçların gelişimini,
- Dar Anlamda; bankaların, tasarruf kurumlarının ve diğer aracıların likit olmayan aktiflerinin toplanarak menkul kıymetlere dönüştürülmesidir.
- İpoteğe dayalı menkul kıymet ihracı dar anlamda menkul kıymetleştirme kavramına dayanır.
- Menkul kıymetleştirme yöntemiyle kredi veren kurumun bilançosunda yer alan alacaklar, aktif bir ikincil piyasa olan menkul kıymetler haline getirilir.
MENKUL KIYMETLEŞTİRME İHTİYACI
- Kredi kuruluşlarının ihtiyaç duydukları dış finansmanı yatırımcılardan ödünç alarak sağlamaları mümkündür. Fakat bu durumda, kredi kuruluşuna ödünç verecek yatırımcının ödünç ilişkisinden kaynaklanan alacaklarının güvence altına alınması sağlanmalıdır.
- Böylece, kredi kuruluşlarının sahip oldukları, ipotek ile güvence altına alınmış kredi alacaklarını, ödüncün teminatı olarak kullanmalarına dayanan yöntemler geliştirilmiştir.
- Bu yöntemler, belirli nitelikteki alacak haklarının menkul kıymetleştirilmesi ve bu menkul kıymetlerin ihracı esasına dayalı finansman yöntemleridir.
- Söz konusu bu finansman yöntemine dayalı iki temel menkul kıymet bulunmaktadır. Bunlar; «ipoteğe dayalı menkul kıymetler» ve «ipotek teminatlı menkul kıymetler» dir.
- Öncelikle; kaynak firma veya kredi veren kurum tarafından menkul kıymetleştirmeye esas olacak alacaklardan bir havuz oluşturulur.
- Daha sonra bu alacak havuzu kaynak firma tarafından özel amaçlı bir kuruma satılır veya devredilir.
- Özel amaçlı kurum, satın veya devraldığı alacak havuzu karşılığında menkul kıymet ihraç eder ve bunları yatırımcılara satar.
MENKUL KIYMETLEŞTİRME ÇEŞİTLERİ
- Varlığa dayalı menkul kıymetleştirme
- Gayrimenkule dayalı menkul kıymetleştirme
- Sigorta primi gelirlerine dayalı menkul kıymetleştirme
- İpoteğe dayalı menkul kıymetleştirme (Menkul kıymetleştirilen alacakların ipotek teminatı taşıması)
- Gelecekteki nakit akımlarına dayalı menkul kıymetleştirme
İPOTEĞE DAYALI MENKUL KIYMETLEŞTİRMEDE UYGULANAN İKİ SİSTEM
- BİLANÇO DIŞI SİSTEM: İpotekli alacaklar krediyi açan kuruluşun bilançosunun dışında uzman bir ikinci piyasa kuruluşu veya doğrudan satış vasıtalarıyla menkul kıymetleştirilir.
- BİLANÇO İÇİ SİSTEM: Temerrüt veya erken ödeme gibi riskler menkul kıymetlerin yatırımcısına devredilmez, krediyi açan ihraççı kuruluşun bilançosunda kalır. Bu sistemde krediyi açan kuruluş, menkul kıymetleştirilen ipotekli alacaklara nakit akışının vadesinde gerçekleştirileceğini garanti etmektedir.
İPOTEĞE DAYALI MENKUL KIYMETLEŞTİRME TARİHİ
- İpoteğe dayalı menkul kıymetler ilk olarak 1970 yılında Amerikan Hukuku içinde doğmuştur. İlk örnekler, ipotek kredilerinden doğan alacakların menkul kıymet haline getirilerek yatırımcılara satılması şeklinde olmuştur.
- Avrupa’da ilk kez 1985 yılında İngiltere’de başlayan menkul kıymetleştirme uygulamaları daha çok ipotek destekli tahvillerin satılması şeklinde gerçekleştirilmiştir.
TÜRK HUKUKU’NDA
- Türk Hukukunda ise ilk kez mülga «5582 sayılı Konut Finansmanı Sisteminde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun» ile «ipotek teminatlı menkul kıymet» ve «ipoteğe dayalı menkul kıymet» olarak düzenlenmiştir.
- 5582 sayılı kanunun 2499 sayılı SPK’ya yaptığı ekleme ve değişiklikle ile İTMK’lerin dayanağı SPK olmuştur. Ancak Bu senetlere ilişkin tüm esaslar SPK tarafından çıkarılan SPK Seri III, 33 No’lu ve Seri III, 34 No’lu Tebliğ ile ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.
- 30.12.2012 yılında yürürlüğüe giren 6362 sayılı SPK ile İTMK’lere ilişkin düzenleme yeni kanun sistematiği içinde yer almıştır.
- Bu kanuna dayalı olarak 09.09.2014 yılında SPK Seri III, 58.1 No’lu «Varlığa veya İpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler Tebliği» ile İDMK’ler
- 21.01.2014 tarih Seri III, 59.1 No’lu «Teminatlı Menkul Kıymetler Tebliği» ile İTMK’lere ilişkin usul ve esaslar ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.
İPOTEĞE DAYALI / İPOTEK TEMİNATLI MENKUL KIYMETLER
- İpoteğe dayalı menkul kıymetler, ilgili fonların veya ipotek finansmanı kuruluşlarının portföyündeki varlıkları karşılık göstererek ihraç ettikleri sermaye piyasası araçlarıdır.
- İpotek teminatlı menkul kıymetler ise ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan ve teminatlar karşılık gösterilerek ihraç edilen sermaye piyasası araçlarıdır.
GENEL OLARAK
- İpoteğe dayalı menkul kıymetler ve ipotek teminatlı menkul kıymetler ancak konut finansmanından kaynaklanan alacaklara dayanılarak çıkarılabilir.
- Her iki menkul kıymet de ipotekli konut kredilerinin bir araya gelmesinden oluşan teminat havuzuna dayalı olarak ihraç edilmektedir.
- Bu sebeple, bu kıymetleri alan yatırımcıların ipotekler üzerinde doğrudan hak sahibi olmaları söz konusu değildir.
- İDMK ve İTMK’lerin dayandığı teminat, iflas masasına giremez, amme alacakları da dahil olmak üzere hacze ve ihtiyati tedbire konu olamaz.
İPOTEĞE DAYALI MENKUL KIYMET
- Basit anlamda; ipotek edilen gayrimenkulün satın alınması ya da onarılması amacıyla verilen kredilerin, bir araya getirilip menkul kıymete dönüştürülmesi sonucunda para ve sermaye piyasalarında işlem gören değerler oldukları ifade edilebilir.
- Seri III-58 No’lu tebliğ de «konut finansmanı fonunun veya ipotek finansmanı kuruluşunun devralacağı varlıklar karşılık gösterilerek ihraç edilen menkul kıymet» olarak tanımlanır. (m.3/g)
- İpoteğe dayalı menkul kıymetlerin güvencesini teşkil eden, ipotek ile teminat altına alınmış alacak hakları, hak sahibi kaynak şirket tarafından, «özel amaçlı kuruluş» olarak adlandırılan başka bir kuruluşa devredilir.
- İpoteğe dayalı menkul kıymeti ihraç edecek olan bu özel amaçlı kuruluştur.
- İpoteğe dayalı menkul kıymetlerde teminat havuzu ihraççının malvarlığı ve bilançosu dışına çıkmaktadır. Bu durumda, krediyi veren kaynak şirket, ipoteğe dayalı menkul kıymetleri kendisi ihraç etmediği için, temlik ettiği alacakların ve buna dayalı menkul kıymetlerin ödenmemesinden, özel olarak bir taahhütname bulunmadıkça, sorumlu olmamaktadır.
- Yani, ipoteğe dayalı menkul kıymetler bilanço dışı sistemde meydana gelmektedir.
- İpoteğe dayalı menkul kıymet hamili yani yatırımcı, temerrüt veya erken ödeme gibi tüm riskleri kendi üzerine almaktadır.
- İpoteğe dayalı menkul kıymetler uzun vadeli yatırım araçlarıdır. Bu sebeple her an paraya çevrilmeleri mümkün değildir.
- Bu tür menkul kıymet sahiplerine teminat havuzundaki uzun döneme yayılan faiz ve ana para nakit akımından ödeme yapılmaktadır.
- İpoteğe dayalı menkul kıymetler izahname veya ihraç belgesi Sermaye Piyasaları Kurulu’na sunularak onay alındıktan sonra ihraç edilebilirler.
- İDMK halka arz edilerek veya nitelikli yatırımcılara satılmak üzere veya birim nominal değeri (üzerinde yazan değer) asgari 100.000 TL tutarında olmak kaydıyla ihraç edilebilir.
- İpoteğe dayalı menkul kıymetler konut finansman fonları tarafından ihraç edilir.
- Konut finansman fonları, konut finansmanı amacıyla verilen ipotekli konut kredilerini bir havuzda toplayarak ipoteğe dayalı menkul kıymet ihraç etmektedir.
- Konut finansman fonları temel olarak yatırım fonu prensipleriyle çalışır.
İPOTEK TEMİNATLI MENKUL KIYMETLER
- İpotek teminatlı menkul kıymetler, ihraççının genel yükümlülüğünde olan, teminat havuzundaki varlıklar karşılık gösterilerek ihraç edilen menkul kıymet niteliğinde borç senetleridir. (TMK Tebliği m.4/1)
- Konusu para olan alacak hakkı içermektedir. Bu sebeple temsil edilen hakkın türü bakımından, alacak senetleri olarak kabul edilebilir.
- İpotek teminatlı menkul kıymetler ihraççının sorumluluğu altında olması dolayısıyla bilanço içi menkul kıymetleştirme kapsamına girmektedir.
- İpoteğe teminatlı menkul kıymet alarak tasarruflarını değerlendirmek isteyen tüm gerçek ve tüzel kişi yatırımcıların İTMK alacaklısı olabilmesi mümkündür.
- İpotek teminatlı menkul kıymet ihraççılarının belirlenmesi yetkisi Sermaye Piyasaları Kurulu’na bırakılmıştır. Kurul, sadece konut finansmanı kurumlarını ve ipotek finansmanı kurumlarını İTMK ihracına yetkili kılmıştır. (TMK Tebliği m.5/2)
- Tüketici kredisi kullandıran veya finansal kiralama yapan bankalar ve konut finansmanı yapabilen finansal kiralama ve finans şirketleri ipotek teminatlı menkul kıymet ihraç edebilmektedir.
- Kurul, «Teminatlı Menkul Kıymetler Tebliği» ile hangi varlıkların teminat oluşturabileceğini de düzenlemiştir.
- İpotek teminatlı menkul kıymetler de nitelikli yatırımcılara satılmak suretiyle veya üzerinde yazan değeri asgari 100.000 TL olmak şartıyla ihraç edilebilir.
- İTMK’ler bilanço içi sistemle ihraç edilmeleri sebebiyle, ihraççı kurumun malvarlığı ve bilançosu içinde yer almaktadır.
- İhraççı kurumun İTMK’lerden kaynaklanan ödeme yükümlülüğünü yerine getirmemesi veya teminat havuzundaki varlıkların İTMK sahiplerinin alacaklarını karşılamaya yetmemesi durumunda, İTMK sahipleri ihraççı kurumun diğer malvarlıklarına başvurabilir.
SONUÇ OLARAK
- Menkul kıymet ihracı esasına dayanan finansman, ipotek ile teminat altına alınmış uzun dönmeli krediler kullandıran ve finansman ihtiyacı olan kredi kurumunun, sahip olduğu belli alacak haklarını karşılık göstererek, menkul kıymet niteliğinde borçlanma senedi ihraç ederek dış sermayeden fon elde etmesidir.
- İhraç edilen borçlanma senetleri yatırımcılara satılarak kurumun finansman ihtiyacı karşılanırken, senedin ipoteğe bağlı olması da yatırımcının alacağını güvence altına almasını sağlamaktadır.
